VĂN HÓA TRONG THÀNH NGỮ VÀ DỊCH THUẬT

VĂN HÓA TRONG THÀNH NGỮ VÀ DỊCH THUẬT

Có thể ta đã gặp thành ngữ ‘To carry coals to Newcastle’ ở tiếng Anh nhưng khi dịch sang tiếng Việt thì thành ‘Chở củi về rừng’ chứ không phải ‘Chở than tới vùng Newcaste’. Thành ngữ ‘Chở củi về rừng’ của tiếng Việt khi dịch sang tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Nga cũng thay đổi ẩn dụ/hình ảnh như ở tiếng Anh. Tuy nhiên, khi thành ngữ này dịch sang tiếng Tây ban nha thì cả hai ngôn ngữ lại có chung ẩn dụ/hình ảnh

– To carry coals to Newcastle (English)
– To carry water to the ocean (French)
– To carry owls to Athens (German)
– To carry samovars to Tula (Russian)
– To carry wood to the forest (Vietnamese, Spanish)

4 CHIẾN LƯỢC DỊCH THÀNH NGỮ DO MONA BAKER ĐỀ XUẤT

Trong cuốn sách viết về dịch thuật của mình có tên ‘In Other Words: A coursebook on translation’ của mình, Mona Baker đề xuất 4 chiến lược dịch thành ngữ, nay xin giới thiệu sơ lược cùng các bạn:

1. Dịch một thành ngữ bằng cách dùng một thành ngữ có hình thức và nghĩa tương tự trong ngôn ngữ dịch/đích (Translation by using an idiom with similar form and meaning in the target language) như:

– All that glitters is not gold (Lấp lánh chưa chắc là vàng).
– Matter of life and death (Vấn đề sống chết) .
– Add fuel to the fire/flames (Thêm dầu vào lửa).
– A rolling stone gathers no moss (Đá lăn nhiều thì rêu chẳng bám được).

Thành ngữ ‘Chở củi về rừng’ có chung ẩn dụ/hình ảnh với thành ngữ tiếng Tây ban nha nên có thể áp dụng chiến lược 1.

2. Dịch một thành ngữ bằng cách dùng một thành ngữ có hình thức khác biệt nhưng nghĩa thì tương tự (Translation by using an idioms with dissimilar form but similar meaning) như:

– To sell like hot cakes (Bán đắt như tôm tươi).
– To attract and keep talent (Giữ chân người tài).
– As the crow flies (Theo đường chim bay).
– The grass is (always) greener on the other side (of the fence) (Đứng núi này trông núi nọ).
– Birds of a feather (flock together) (Ngưu tầm ngưu, mã tầm mã).
– A scrat to catch a mackerel (Thả con săn sắt bắt con cá rô). 
…
Như vậy, thành ngữ ‘Chở củi về rừng’ khi dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Nga do mỗi nước có những ‘ẩn dụ’ (metaphor) riêng.. thì người dịch có thể áp dụng chiến lược này.

3. Dịch một thành ngữ bằng ngữ giải thích (Translation by paraphrase)

Ở hướng từ Việt sang Anh do sự khác biệt về văn hóa nên đôi lúc ta khó tìm một thành ngữ tương đương phù hợp nên việc dùng một thành ngữ (bằng) ngữ giải thích vẫn là một chiến lược phổ biến. Ví dụ, thành ngữ ‘Lấy ngắn nuôi dài’ là một ví dụ. 
Sau đây xin giới thiệu 2 thành ngữ do Trương Quang Phú trong ‘Từ Điển Dụng Ngữ Việt – Anh’ dịch là một phương thức này:

– Liệu cơm gắp mắn (One has to match his spending to his income).
– Có an cư mới lạc nghiệp (You’ll never flourish in your trade until you have a secure home).
Ở ngữ cảnh thương mại có một số thành ngữ mới như ‘white knight’, ‘black knight’, ‘crown jewels’ nhiều dịch giả dịch bằng một ngữ giải thích.
…..
4. Không dịch (thành ngữ) (Translation by omission)

Một thành ngữ có thể không dịch ở ngôn ngữ dịch/đích vì không có thành ngữ tương đương hoặc khó dùng ‘ngữ giải thích’ hoặc lý do phong cách. Tôi vẫn chưa tìm ra một thành ngữ như vậy ở hướng dịch Anh – Việt hay Việt – Anh.

PETER NEWMARK VỀ VẤN ĐỀ DỊCH ẨN DỤ

Bàn về cách dịch ẩn dụ (the translation of metaphor) trong ‘Approaches to Translation’, Peter Newmark có đề xuất 2 trong 7 phương thức dịch ẩn dụ mà có chung điểm với 2 chiến lược (chiến lược 1 và 2) dịch thành ngữ của Mona Baker:

1. Tái tạo cùng một hình ảnh trong ngôn ngữ đích/dịch như ví dụ:

– His life hangs on the thread’ (Đời hắn như chỉ mành treo chuông).

Thành ngữ ‘Chở củi về rừng’ khi dịch sang tiếng Tây ban nha là một ví dụ cho phương thức này.

2. Thay thế một hình ảnh trong ngôn ngữ gốc bằng một hình ảnh khác trong ngôn ngữ đích/dịch như:

– The youngest daughter is the apple of her mother’s eye (Cô gái út là cục cưng của người mẹ)

Thành ngữ ‘Chở củi về rừng’ khi dịch sang tiếng Anh, tiếng Nga, tiếng Đức, người dịch có thể áp dụng phương thức này.

Thạc gián, mồng 3 tháng giêng, 2019
nguyễn phước vĩnh cố