n.g.u.y.ễ. n p h ư ớ c v ĩ n h c ố

A learner of the U o G

CAN-KE (CALQUE, LOAN TRANSLATION)

Theo một từ điển Thuật ngữ Ngôn ngữ học (2010) (Xin mạn phép không nêu tên sách)  thì  can-ke’ được định nghĩa ‘Trong ngôn ngữ học so sánh và ngôn ngữ học lịch sử, một từ ghép hay một tổ hợp từ mượn đưa vào một ngôn ngữ bằng cách phỏng dịch theo nghĩa của các bộ phận trong đó, không mượn từ và âm của tiếng cho mượn, như trong tiếng Việt ‘tuổi trẻ’ có nguồn gốc từ tiếng Hán ‘thanh niên’, ‘trời xanh’ từ ‘thanh thiên’, ‘trong sạch’ từ thanh khiết’, ‘xe lửa’ từ ‘hỏa xa’, thành ngữ ‘đổ dầu vào lửa’ hay ‘lửa đổ thêm dầu’ có gốc từ ‘gia du trợ hỏa’ (‘thêm dầu vào lửa’, ‘lửa đổ thêm dầu’); tiếng in đậm trong xe rơi RƠI đời, hàng rớt RỚT giá có gốc từ fall tiếng Anh (ở đây tôi viết hoa từ ‘rơi’ và ‘rớt), ‘lời lẽ  xanh rờn’ từ ‘greenspeak’ *lối diễn đạt có phần mỉa mai trong tiếng Anh …

ĐỊNH NGHĨA VỀ ‘PHƯƠNG THỨC SAO PHỎNG’ (CALQUE/kælk/) HAY CÒN GỌI LÀ  ‘DỊCH VAY MƯỢN’ (LOAN TRANSLATION /ˈləʊn trænzˈleɪʃn/) CỦA  TỪ ĐIỂN LONGMAN VỀ GIẢNG DẠY NGÔN NGỮ & NGÔN NGỮ HỌC ỨNG DỤNG

Theo từ điển Longman về Giảng Dạy Ngôn ngữ & Ngôn ngữ học Ứng dụng [tr. 216]  thì

‘một loại VAY MƯỢN (BORROWING), trong đó mỗi hình vị hoặc từ được dịch sang hình vị hoặc từ tương đương ở một ngôn ngữ khác.

Ví dụ: từ tiếng Anh ‘almighty’ là dịch vay mượn từ ‘omnipotens trong tiếng Latinh:

       omni + potens

       all (tất cả) + mighty  (uy lực) = almighty (toàn năng)

Dịch vay mượn có thể là một từ, một cụm từ hoặc thậm chí là một câu ngắn, ví dụ: ‘beer garden’ (vườn bia) và tự do học thuật academic freedom (tự do học thuật) ở tiếng Anh là  dịch vay mượn từ Biergarten và akademische Freiheit của tiếng Đức.’

PHƯƠNG THỨC SAO PHỎNG (CALQUE): MỘT TRONG BẢY PHƯƠNG THỨC DỊCH CỦA VINAY & DARBELNET

CALQUE /kælk/: PHƯƠNG THỨC SAO PHỎNG

Sao phỏng còn gọi là dịch vay mượn (loan translation), dịch suốt (through translation). Sao phỏng là một loại dịch vay mượn đặt biệt (a special kind of borrowing): toàn bộ đơn vị cú pháp được vay mượn thế rồi các thành phần riêng lẻ của nó được dịch sát nghĩa (a complete syntagma (syntactic unit) is borrowed, but its individual elements are translated literally). Vinay và Darbelnet chia dịch sao phỏng ra làm hai loại:

– Vay mượn từ vựng (lexical borrowing): tôn trọng cấu trúc cú pháp của ngôn ngữ gốc/nguồn, đồng thời giới thiệu một phương thức mới của từ ngữ.

Ví dụ, “Compliments de la saison” của tiếng Pháp được sao phỏng từ tiếng Anh “Compliments of the season” (những lời chúc mừng nhân ngày lễ).

– Vay mượn cấu trúc (structural borrowing): giới thiệu một cấu trúc mới ở ngôn ngữ dịch/mục tiêu.

Ví dụ, “science-fiction” của tiếng Pháp được sao phỏng cấu trúc từ tiếng Anh “science-fiction” (truyện khoa học viễn tưởng).

Newmark [19,84], cho rằng lối dịch sát nghĩa của các kết hợp thông thường (common collocations), tên các tổ chức (names of organizations), thành phần của các từ ghép (components of compounds) và có lẽ cụm từ (compliments de la saison) đều được biết đến là lối dịch sao phỏng (calque) hay dịch vay mượn (loan translation).

Một số ví dụ về lối dịch sao phỏng ta thường gặp ở các kết hợp thông thường trong tiếng Anh thương mại: “black market” (chợ đen), “hot money” (tiền nóng), “baby bond” (cổ phiếu ấu nhi), “heavy industry” (công nghiệp nặng), “light industry” (công nghiệp nhẹ) “white-collar workers” (công nhân cổ cồn trắng), tên các tổ chức, cơ quan: “European Union” (Liên Hiệp Châu Âu), “International Monetary Fund” (Qũy Tiền Tệ Quốc Tế), “World Bank” (Ngân Hàng Thế Giới) và các từ ghép thông thường: “showroom” (phòng trưng bày), “pawnshop” (tiệm cầm đồ). Qua cách dịch sao phỏng, ta thấy từ nào cũng được “dịch đồ theo” (calque) nguyên nghĩa từ ấy, còn vị trí của từ được sắp xếp theo cú pháp tiếng Việt. Trong trường hợp dùng từ Hán-Việt thì vị trí không thay đổi, ví dụ như: “superman” (siêu nhân), “total productivity” (tổng sản lượng). Trong tiếng Việt, có một cụm từ được dịch theo lối sao phỏng từ tiếng Anh nay đã trở thành cố định: cụm từ “thân thiện với người dùng” (user-friendly), về sau người ta dịch đồ theo “thân thiện với môi trường” (environment(ally)-friendly), “thân thiện với sinh thái” (eco-friendly). Thực ra, tính từ “friendly” khi được dùng trong tính từ ghép vừa có nghĩa “hữu ích và dễ sử dụng”, ví dụ: user-friendly computer system (hệ thống máy tính dễ sử dụng cho người dùng lại vừa có nghĩa “có ích / không có hại cho ai / cái gì”, ví dụ: environment(ally)-friendly farming methods (các phương pháp canh tác không hại đến môi trường), và cụm từ “ family-friendly” có nghĩa “ phù hợp cho người lao động có con mọn”, ví dụ “family-friendly policies” / “working hours”.

Cách đây hơn 10 năm (khoảng năm 2013), trên báo chí cũng như trên các diễn đàn mạng rộ lên cụm từ “thiến/hoạn hóa học”, hoặc “bị hoạn bằng hóa chất” trong các “tít” báo như: “Việt Nam có nên áp dụng thiến hóa học tội phạm hiếp dâm?”, “Hàn Quốc hoạn tội phạm ấu dâm bằng hóa chất”, thậm chí dùng chữ “thiến” trong “đề xuất thiến tội phạm hiếp dâm gây bão? Đi tìm thuật ngữ tương đương ở tiếng Anh, ta nhận thấy người dịch đã ‘dịch đồ theo’ (calque) cụm từ tiếng Anh là “chemical castration”. Gần đây nhất, ta lại thấy cụm từ tiếng Anh ‘physical castration’ trên báo https://vnexpress.net/luat-thien-vat-ly-toi-pham-au-dam-madagascar-4711126.html  là ‘thiến vật lý’ (?).

 Là người dịch (viết hay nói), ta cần thận trọng với lối dịch sao phỏng này. Các từ ngữ được dịch theo lối sao phỏng phải là những kết hợp thông thường, các từ đã nghe quen tai, nếu không ta sẽ có những cấu trúc, lối nói không tự nhiên ở ngôn ngữ dịch, ví dụ như “kinh tế gia đình” mà dịch là “household economy” thay vì “cottage industry”, “giữ chân người tài”mà dịch là “keep talent’s legs” thay vì “attract and keep talent”, “ strong coffee” mà dịch là “cà phê mạnh”  thay vì “cà phê đậm”, “golden hello” mà dịch là “lời chào vàng ngọc” thay vì “tiền thưởng đầu quân”, “golden goodbye” mà dịch là “lời tạm biệt vàng ngọc” thay vì “phụ cấp thôi việc” .v.v,

TỪ ĐIỂN THUẬT NGỮ NGÔN NGỮ HỌC CÓ ‘BÉ CÁI LẦM’ KHI CHO VÍ DỤ ‘GREENSPEAK’ NHƯ LỐI DỊCH SAO PHỎNG?

THUẬT NGỮ ‘GREENSPEAK’ LÀ GÌ?

Theo Wikipedia, ‘Trong chính sách tiền tệ của Hoa Kỳ, thuật ngữ Fedspeak (còn được gọi là Greenspeak) được Alan Blinder gọi là “một phương ngữ khó hiểu của tiếng Anh” được các chủ tịch Hội đồng Dự trữ Liên bang sử dụng để đưa ra những tuyên bố dài dòng, mơ hồ và không rõ ràng. [1] [2 ] Chiến lược, được Alan Greenspan sử dụng nổi bật nhất, được sử dụng để ngăn thị trường tài chính phản ứng quá mức với nhận xét của chủ tịch. [3] [4] Việc tạo ra từ này (greenspeak) là một tình huống tương tự có chủ đích với cuốn tiểu thuyết ‘Newspeak of Nineteen Eighty-Four của George Orwell. [5]

(In monetary policy of the United States, the term Fedspeak (also known as Greenspeak) is what Alan Blinder called “a turgid dialect of English” used by Federal Reserve Board chairmen in making wordy, vague, and ambiguous statements.[1][2] The strategy, which was used most prominently by Alan Greenspan, was used to prevent financial markets from overreacting to the chairman’s remarks.[3][4] The coinage is an intentional parallel to Newspeak of Nineteen Eighty-Four, a novel by George Orwell.[5]) 

Fedspeak khi được Alan Greenspan sử dụng thường được gọi là Greenspeak. Một định nghĩa khác của Greenspeak là “ngôn ngữ được mã hóa và cẩn trọng do Chủ tịch Hội đồng Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ Alan Greenspan sử dụng.” [6]

(Fedspeak when used by Alan Greenspan is often called Greenspeak. An alternative definition of Greenspeak is “the coded and careful language employed by U.S. Federal Reserve Board Chairman Alan Greenspan.”[6])

ĐỊNH NGHĨA VỀ ‘GREENSPEAK’ TRONG NHỮNG TỪ ĐIỂN ANH

TỪ ĐIỂN COLLINS

greenspeak in British English

/ˈɡriːnˌspiːk/  the jargon used by those who campaign for the conservation of the world’s natural resources and the improvement of the environment. (biệt ngữ được sử dụng bởi những người vận động bảo tồn tài nguyên thiên nhiên trên thế giới và cải thiện môi trường.)

TỪ ĐIỂN YOURDICTIONARY

A form of language used for discussing environmental and ecological issues.

(Một hình thức ngôn ngữ được sử dụng để thảo luận các vấn đề môi trường và sinh thái.)

TỪ ĐIỂN CAMBRIDGE.COM, LONGMAN.COM, & OXFORD.COM, WEBSTER.COM

4 từ điển  Cambridge, Longman,  Oxford, Webster online  vắng bóng thuật ngữ (greenspeak) này .

Với 3 định nghĩa về ‘Calque’, một của từ điển Thuật ngữ  Ngôn ngữ học … , một của từ điển Longman về Giảng dạy ngôn ngữ và Ngôn ngữ học ứng dụng và đặc biệt định nghĩa về ‘Calque’ dưới góc nhìn dịch thuật của Vinay và Darbelnet, với 3  định nghĩa về thuật ngữ ‘greenspeak’, một về chủ đề ‘tài chính’ của từ điển bách khoa toàn thư Wikipedia và 2 về ‘môi trường’ của từ điển Collins và YourDictionary, ta có thể nói rằng từ điển ngôn ngữ học nói trên đã ‘bé cái lầm’ khi cho thuật ngữ ‘greenspeak’ như là ví dụ về lối dịch sao phỏng sang tiếng Việt là ‘Lời lẽ xanh rờn’.   

28/2/2024