nguyễn phước vĩnh cố

nguyen phuoc vinh co

n.g.u.y.e.n p.h.u.o.c v.i.n.h c.o

a l e a r n e r o f t h e U o G

a l e a r n e r o f t h e U o L

TỪ ĐIỂN TIẾNG VIỆT ĐỊNH NGHĨA VỀ ‘NÓI TRỘM VÍA’

Quán ngữ ‘nói trộm vía’ (theo từ điển tiếng Việt NXBKHXH Hà Nội 1994 tr.600) đặt ở đầu câu khi khen một đứa trẻ nhỏ để tránh cho lời khen khỏi thành điềm gở: Nói trộm vía cháu, độ này nó mập lắm.

TỪ ĐIỂN VIỆT – ANH CHO TỪ NGỮ TƯƠNG ĐƯƠNG VỀ QUÁN NGỮ ‘NÓI TRỘM VÍA’

ĐẶNG CHẤN LIÊU VÀ LÊ KHẢ KẾ DỊCH QUÁN NGỮ ‘NÓI TRỘM VÍA’

NÓI TRỘM VÍA: TOUCH WOOD

Theo Đặng Chấn Liêu và Lê Khả Kế trong từ điển Việt -Anh NXBKHXH, 1992 (tr. 1060) hai ông đã dùng cụm từ ‘touch wood’ tương đương với ‘nói trộm vía’ ở tiếng Việt trong ví dụ sau:

– Nói trộm vía , cháu dạo này nó đẫy ra The little boy has put on weight these days, touch wood).

TỪ ĐIỂN OXFORD (1993) ĐỊNH NGHĨA VỀ THÀNH NGỮ ‘TOUCH WOOD’

‘Touch wood’ (catchphrase) (expression used, often while touching sth made of wood, in the superstitious or humorous hope of avoiding bad luck):

– I’ ve been driving for 25 years and never had an accident – touch wood!

TỪ ĐIỂN ANH – VIỆT DỊCH TƯỜNG GIẢI QUÁN NGỮ ‘TOUCH WOOD’ VÀ CHO TƯƠNG ĐƯƠNG VỚI ‘NÓI TRỘM VÍA’

TOUCH WOOD: PHỈ THUI

Từ điển Anh – Việt của Viện Ngôn Ngữ Học (1993) dịch tường giải theo định nghĩa của từ điển Oxford (1992) là ‘cách nói thường dùng khi chạm vào cái gì bằng gỗ với hy vọng mê tín và hài hước để tránh vận rủi’ và cho tương đương với ‘nói trộm vía’: I’ ve been driving for 25 years and never had an accident – touch wood!: tôi đã lái xe 25 năm nay và chưa hề gặp tại nạ – phỉ thui!

ĐỊNH NGHĨA VỀ ‘PHỈ PHUI’/PHỈ THUI

Phỉ phui (có sách dùng phỉ thui) theo một website là khẩu ngữ, là tiếng thốt ra nhằm xóa đi lời coi là nói gở ngay trước đó: Phỉ phui, ăn nói đến thế là nhảm!

NÓI TRỘM VÍA – GOD/HEAVEN FORBID (THAT…..)

TỪ ĐIỂN OXFORD ĐỊNH NGHĨA VỀ THÀNH NGỮ ‘GOD/HEAVEN FORBID (THAT…)

Thành ngữ ‘God/heaven forbid (that…) được định nghĩa (expressing a wish that sth may not happen): God/heaven forbid that anything awful should have happened to her.

TỪ ĐIỂN ANH – VIỆT DỊCH ĐỊNH NGHĨA THÀNH NGỮ ‘GOD/HEAVEN FORBID (THAT…)

Thành ngữ ‘God/heaven forbid (that…) (theo từ điển Anh-Việt NXBtpHCM 1995 tr. 652) diễn tả một mong ước rằng một cái gì đó có thể không xảy ra): God/heaven forbid that anything awful should have happened to her (Lạy trời đừng có bất cứ điều gì khủng khiếp xảy ra với cô ấy).

NGUYỄN THƯỢNG HÙNG DỊCH QUÁN NGỮ ‘NÓI TRỘM VÍA’

Theo Nguyễn Thượng Hùng trong Dịch thuật từ Lý thuyết đến Thực hành NXBVHSG 2005 (tr. 96) thì quán ngữ ‘nói trộm vía’ là lời mở đầu khi nói lời khen sức khỏe trẻ nhỏ để tránh cho lời khen khỏi chạm vía và thành điềm gở theo mê tín. Ông cho rằng khi dịch quán ngữ này sang tiếng Anh, người dịch cần tìm cách diễn đạt bằng những ý tương tự, ông cho câu tiếng Việt và dịch câu đó tương đương sang tiếng Anh: Nói trộm vía cháu bé chóng lớn đấy (God forbid that the baby has grown very quick).

PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI

Trước khi dịch quán ngữ ‘nói trộm vía’, giới thiệu với các bạn về ‘phương châm hội thoại’ và nguyên lý cộng tác trong hội thoại của Grice:

Nhà triết học Grice đã gợi ý bốn phương châm hội thoại:

a Phương châm lượng: đưa ra lượng thông tin đúng như (nó) được đòi hỏi

b Phương châm chất: nói năng phải đúng

c Phương châm liên quan: những điều nói ra phải có liên quan đến hội thoại

d Phương châm cách thức: nói năng phải rõ ràng và ngắn gọn

Việc sử dụng các phương châm hội thoại để hàm ý trong hội thoại được gọi là hàm ý hội thoại và sự “hợp tác” giữa những người nói trong việc sử dụng các phương châm còn được gọi là nguyên lý cộng tác.

NGUYÊN LÝ CỘNG TÁC VÀ PHƯƠNG CHÂM ‘NÓI NĂNG PHẢI LỊCH SỰ’

Theo Mona Baker [2] chính bản thân Grice cũng thừa nhận rằng bốn phương châm là một danh sách chưa đầy đủ và gợi ý thêm những phương châm khác như “hãy nói năng lịch sự” (Be polite). Ở một số nền văn hóa có vẻ như phương châm “nói năng phải lịch sự” quan trọng hơn hẳn các phương châm khác. Loveday [2, dẫn theo Mona Baker] giải thích rằng từ “Không” gần như là một từ thóa mạ trong tiếng Nhật vì vậy lối nói lập lờ, tránh né, thậm chí là nói dối được ưa thích hơn. Nếu đúng vậy, điều này gợi ý rằng các phương châm chất (nói năng phải đúng) và cách thức (nói năng phải rõ ràng) đã không được đếm xỉa gì khi người ta xem xét lịch sự ở một số nền văn hóa. Hẳn điều này sẽ gây sự giao thoa văn hóa trong hội thoại.

NGUYỄN PHƯỚC VĨNH CỐ GỢI Ý CÁCH DỊCH QUÁN NGỮ ‘NÓI TRỘM VÍA’

Lương Quang Luyện trong ‘Những Vấn Đề Ngôn Ngữ và Dịch Thuật, Trường ĐHSP Ngoại Ngữ Hà Nội (1993)’ cho rằng từ “trộm vía” là một hiện tượng không thể dịch được. Theo Nguyễn Quang [3] ở hành động khen một bé sơ sinh, tác động của việc ‘cấm kị’ đóng một vai trò nổi trội trong văn hóa và ngôn ngữ Việt. Người Việt không nói: “Cháu bé trông xinh quá” thay vào đó họ dùng từ “trộm vía” trước lời khen “Trộm vía, cháu bé trông xinh quá” hoặc dùng cách nói ngược “Cháu bé trông dễ ghét chưa kìa”. Dù hai ví dụ này được xem là hiện tượng bất khả dịch nhưng xét từ góc độ giao thoa văn hóa, chúng có thể tương ứng chức năng với lời khen của ngôn ngữ Anh là: ‘He/She looks really cute’/’what a cute baby!’ và ngược lại khi chuyển câu trên sang tiếng Việt xét theo phương châm ‘nói năng phải lịch sự’ thì câu trên phải được dịch là: “Trộm vía, cháu bé trông xinh quá”/“Cháu bé trông dễ ghét chưa kìa”.

An Khê, Thanh Khê, Đà Nẵng 06/11/23

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. Adler & Rodman (2006), Understanding Human Communication, Oxford Universty Press.

[2]. Baker, M. (1992), In Other Words: A Coursebook on Translation, Routledge.

[3]. Nguyễn Quang (2004), Một Số Vấn Đề Giao Tiếp Nội Văn Hóa Và Giao Văn Hóa. NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội.

[4]. Những Vấn Đề Ngôn Ngữ và Dịch Thuật, Trường ĐHSP Ngoại Ngữ Hà Nội (1993)